Universum

Przyszła z trzema przyjaciółkami; rozmowa była poważna, nacechowana godnością, jaką daje inteligencja. Jedna rozumiała w lot, druga była nieco niecierpliwa w swej żywości, a trzecia szczerze zainteresowana, lecz niezbyt skupiona; tworzyły zgrany zespół gdyż wszystkie brały serdeczny udział w problemie przyjaciółki, a jednak żadna nie wysuwała własnych rad i opinii; chciały pomóc jej postąpić według jej własnego poczucia słuszności, bez oglądania się na tradycję i opinię publiczną i bez trzymania się własnych uprzedzeń. Ale trudność polegała na pytaniu: co było w tym wypadku słuszne. Sama dobrze nie wiedziała, czuła się stracona i pełna wahań. Ale konieczność czynu była nagląca, nie można było dłużej zwlekać. Chodziło o zerwanie związku osobistej natury. "Chcę być zupełnie wolna" powtarzała parokrotnie i zdecydowanie. W pokoju było cicho, nerwowe podniecenie znikło; wszystkie gorąco i szczerze chciały zgłębić zagadnienie, nie oczekując natychmiastowej odpowiedzi ani określonej definicji co w danym wypadku byłoby czynem słusznym. Uważały iż w miarę obnażania problemu i zrozumienia go, słuszny czyn wyłoni się sam, prosto i naturalnie. Ważne było dotarcie do sedna problemu, a nie szukanie od razu pełnej odpowiedzi, gdyż każda byłaby tylko wyrozumowanym wnioskiem, jeszcze jedną radą czy opinią, i nie rozwiązywałaby wcale problemu. Wiedziały że trzeba zgłębić i zrozumieć sam problem - gdyż w nim się ukrywał właściwy czyn - a nie troszczyć się o swoje nań reakcje. Słońce kładło się na rzekę szeroką złotą smugą a wody igrały drobnymi falami; przecięła je łódź o białym żaglu, lecz pląsu falek nie zmąciła. Był to wesoły pląs czystej radości. Drzewa były pełne przekomarzających się ptaków, jedne czyściły piórka, inne gaworzyły lub odlatywały by za chwilę powrócić. Parę małp obrywało świeże listki i pchało je garściami w usta; wiotkie gałązki uginały się pod ich ciężarem tworząc długie wygięte łuki, ale małpki trzymały się zręcznie a mocno, i wcale się nie bały; jakże swobodnie i lekko przerzucały się z jednej gałęzi na drugą, odbicie się od jednej a usadowienie na drugiej było jakby jednym płynnym ruchem. Siadały wysoko, ze spuszczonymi niemal do ziemi ogonami i zrywały listki wokoło, nie zwracając najmniejszej uwagi na ludzi przechodzących pod drzewem. Wraz ze zmierzchem setki papug szukało schronienia na noc wśród gęstwy listowia. Widziało się jak przelatywały i znikały między gałęziami drzew. Młody miesiąc wynurzył się też znad horyzontu, a z oddali dobiegł gwizd pociągu który przechodził właśnie przez długi most nad zaginającą się wielkim łukiem rzeką. Rzeka ta była święta; lud ciągnął do niej ze wszystkich stron kraju by zanurzyć się w jej wody, wierząc iż te spłuczą wszystkie grzechy. Każda rzeka jest piękna i święta, a uroda tej była w majestatycznej szerokości i harmonijnie zaginającym się potężnym łuku, w piaszczystych wysepkach wśród ogromu wód, i cichych, białych żaglach łodzi sunących codziennie to w dół, to w górę rzeki. "Chcę być od tego związku wolna" powiedziała niewiasta której problem mieliśmy rozpatrzyć. . Co pani rozumie przez chęć wolności? Gdy pani mówi: "chcę być wolna" czy znaczy to że pani wolna nie jest? Na czym ten brak wolności polega? "Fizycznie jestem wolna, nie jestem już jego żoną i mogę udać się gdzie mi się podoba; ale chcę być wolna całkowicie, nie chcę po prostu mieć nic z tym człowiekiem wspólnego." Cóż panią z nim wiąże, jeśli fizycznie jest pani zupełnie wolna? Czy istnieje pomiędzy wami jeszcze jakieś inne związanie ? "Nie wiem, ale mam tyle do niego żalu i gniewu. Nie chcę mieć z nim nic, ale to nic wspólnego!" "Chce pani być wolna a jednocześnie ma pani do niego niechęć i żal? Więc nie jest pani od niego wolna. Cóż jest tego oburzenia i żalu przyczyną ? "Dopiero niedawno zobaczyłam jaki on jest naprawdę, przekonałam się jaki jest mały, nędzny, jak bardzo samolubny, bez krzty miłości i dobroci. Trudno mi nawet wyrazić jak okropne ujrzałam w nim cechy. Gdy pomyślę że mogłam być o tego człowieka zazdrosna, że go uwielbiałam i całkowicie mu się poddawałam, dreszcz obrzydzenia mnie przejmuje. Przekonanie się że jest głupi i przebiegły gdy ja wierzyłam że jest idealnym mężem kochającym i dobrym, obudziło mój mściwy żal, niemal nienawiść. Gdy myślę o naszym związku, czuję się skalana, brudna. Ach chcę być całkiem od niego wolna!" Może pani być wolna od niego fizycznie, ale póki trwa żal i gorycz, niechęć, nie jest to prawdziwa wolność. Jeśli pani ma niechęć czy nienawiść do niego, jest pani z nim związana, a jeśli panią dręczy za niego wstyd, znaczy to że jest pani dotąd pod jego władzą. Czy gniew pani zwraca się ku niemu czy też ku sobie samej ? Jest on taki jaki jest, po cóż się nań o to gniewać? Czy ten żal jest naprawdę do niego ? Czy też gdy ujrzała pani to co jest ; wstyd panią ogarnął za siebie, za swe dotychczasowe o nim pojęcie i cały ten związek? Czyż nie jest oczywiste że właściwa pani pretensja nie kieruje się do niego a raczej do siebie samej, za swój mylny sąd, za swe własne czyny. To za siebie pani się wstydzi; a że nie chce pani tego przyznać, obwinia pani jego za to że jest taki jaki jest. Gdy pani zrozumie że ten gniew na niego jest jeno ucieczką przed wstydem za własne romantyczne idealizowanie go, przed wstrętem do siebie za swój stosunek do niego wówczas on sam znika z obrazu. Wstydzi się pani siebie i ma niechęć do siebie, nie do niego. Wszak właściwie do siebie ma pani ten gorzki żal. "Tak, to prawda." Jeśli pani to zobaczy i istotnie przyjmie bez zastrzeżeń za fakt, będzie pani od tego człowieka wolna, przestanie on być przedmiotem niechęci. Nienawiść, podobnie jak i miłość, związuje. "Ale jak uwolnić się od wstydu za swą własną głupotę i krótkowzroczność? Widzę teraz jasno iż on jest taki jaki jest i że nie można mieć mu tego za złe; ale jak się oczyścić, jak się pozbyć tego uczucia wstydu i poniżenia, tego gorzkiego żalu który narastał i gromadził się we mnie powoli, aż wybuchnął teraz, w tej przełomowej chwili? Jak zetrzeć i wymazać przeszłość?" Zrozumienie dlaczego chce pani wymazać tę przeszłość, jest stokroć ważniejsze aniżeli odkrycie co ją może zniweczyć. Intencja z jaką podchodzi się do danego problemu jest ważniejsza niźli odkrycie co i jak trzeba zrobić. Dlaczego chce pani wyrzucić z pamięci wszystko co było z tym stosunkiem związane? "Wspomnienia tych lat napawają mnie wstrętem. Pozostawiły mi niesmak. Czyż nie jest to dostateczny powód?" Niezupełnie. Co jest przyczyną chęci wymazania wszystkich tych wspomnień, przecie nie tylko ten niesmak po nich? Nawet gdyby się pani udało, tym czy innym sposobem, wyrzucić z pamięci ową przeszłość, nie byłoby to żadną gwarancją że nie popełni pani znów czynów po których pozostałby nowy niesmak i wstyd. Samo pozbycie się jakichś przykrych wspomnień nie rozwiązuje problemu. "Sądziłam że rozwiązuje. Ale cóż w takim razie jest tym problemem ? Czy nie komplikujecie tego zanadto ? Już i tak mam dość komplikacji w mym życiu, po cóż dodawać mi, ciężaru?" Czyż naprawdę dodajemy do istniejącego ciężaru, czy też raczej staramy się zrozumieć wszechstronnie całość zagadnienia, a więc i uwolnić się od niego? Jeszcze trochę cierpliwości! Zastanówmy się co jest pani pobudką, co jest u podstaw tej chęci by wymazać przeszłość? Może ona być przykra, ale czemu powstaje tak żywa chęć wymazania jej? Ma pani pewne pojęcie, pewien obraz siebie, a owe wspomnienia temu obrazowi przeczą; czy nie dlatego powstaje chęć pozbycia się ich? Ma pani pewien szacunek dla siebie, pewne poczucie własnej godności, nieprawdaż? "Oczywiście, inaczej jakżebym..." Wszyscy mamy pewne wyobrażenia o sobie, stawiamy siebie na pewnym poziomie - zazwyczaj wysokim - i wciąż z tych wyżyn spadamy; właśnie tego upadku tak się wstydzimy bo przeczy naszemu wygórowanemu o sobie mniemaniu. Poczucie godności własnej jest przyczyną wstydu ogarniającego nas gdy spadamy z piedestału na który siebie postawiliśmy. Trzeba zrozumieć to wysokie poczucie godności osobistej a nie upadek, którego ono jest przyczyną. Gdybyśmy nie stawili siebie na jakiejś wyżynie, nie byłoby możliwości upadku. Po cóż więc stawiać siebie na piedestale zwanym godnością osobistą, szacunkiem ludzkim, miłością własną, ideałem itp.? Jeśli potrafi to pani zrozumieć, wstyd za przeszłość sam zniknie, nie będzie w ogóle możliwości wstydzenia się za siebie; będzie pani tym, czym pani jest, bez żadnych koturnów ani piedestałów. Gdy się nie staje na wyżynach z których się patrzy na innych bądź z góry, bądź z dołu, jest się wówczas tym czym się w istocie jest, a tego dotychczas nie chciała pani zobaczyć. To uchylanie się od widzenia tego co jest, od widzenia siebie taką jaką się jest, stwarza cały ten zamęt, wstyd, rozterkę i niechęć. Oczywiście nie ma potrzeby mówienia mnie, lub komukolwiek innemu, o tym jaką pani siebie, bez złudzeń, zobaczy; wystarczy zdawać sobie z tego sprawę, bez względu na to czy jest to przyjemne czy przykre; trzeba żyć z tą prawda, nie usprawiedliwiając siebie, ani protestując ; trzeba przyjąć prawdę tego, jaką się jest, i żyć z nią bez nadawania jej żadnych nazw, gdyż samo nazywanie już zawiera w sobie oskarżenie i sąd. Żyć z tym trzeba dalej bez lęku, gdyż lęk uniemożliwia proste przyjęcie prawdy, uniemożliwia prawdziwy kontakt, nawet ze sobą samym. Nie mając miłości nie da się żyć ciągle z tą prawdą o sobie; bez miłości nie wymaże się tego co jest przeszłością; a gdzie jest miłość tam przeszłość znika. Miłujcie, a czas przestanie istnieć.

Przyszedł z żoną, gdyż - jak mówił - mają wspólną trudność do rozwiązania. Była drobna, o żywych i wesołych oczach, czuło się w niej jednak duży niepokój. Oboje byli prości i serdeczni; on władał dobrze angielskim, ona tyle tylko że rozumiała i potrafiła sklecić parę prostych pytań. A gdy nie mogła uchwycić sensu trudniejszych wyrażeń, zwracała się do męża, który tłumaczył je na ich język. Opowiadał że pobrali się dawno, niemal przed dwudziestu pięciu laty; mieli kilkoro dzieci, ale nie one stanowiły trudność, a stosunek i tarcia pomiędzy nimi samymi. Miał posadę która wystarczała na ich skromne potrzeby, dodawał jednak iż trudno jest żyć w spokoju w dzisiejszych czasach, zwłaszcza gdy się ma żonę; podkreślał przy tym że nie narzeka, jeno stwierdza. Spełniał jak mógł najlepiej swe obowiązki małżonka, a nie zawsze było to łatwe. Wyczuwało się jak bardzo było im trudno poruszyć główny, bolesny punkt, więc przez pewien czas rozmawiało się o różnych innych rzeczach - o wychowaniu dzieci, o wydaniu córek za mąż, o kosztach obrzędów i niedawnej żałobie w rodzinie, itd. Czuli się swobodnie, nigdzie się nie spieszyli, tak miło im było mówić z kimś kto umiał słuchać, a może mógł i pomóc. Któż gotów jest dziś słuchać długich opowiadań o czyichś trudnościach i strapieniach? Tyle mamy własnych kłopotów i trosk iż zawsze brak nam czasu na zapoznawanie się z cudzymi. By znaleźć chętnego słuchacza trzeba za to sowicie zapłacić - monetą, modłami lub przekonaniem. Ci których to jest fachem oczywiście słuchają nas, ale zazwyczaj nie daje nam to trwałej ulgi. A chciałoby się móc wypowiedzieć się swobodnie i samorzutnie, bez żadnych późniejszych żalów. Pełne oczyszczenie przez wyznanie nie tyle zależy od słuchającego, ile od tego który mówi i pragnie otworzyć serce; to serdeczne otwarcie się jest najważniejsze, a gdy ono zaistnieje zawsze znajdzie się ktoś - choćby przechodzień czy żebrak - przed którym będziemy mogli się wypowiedzieć. Analityczna introspekcja nie otwiera serca, raczej odwrotnie, zamyka nas i przygnębia, jest też zgoła bezużyteczna. Otworzyć się to wsłuchiwać, nie tylko w siebie samego, ale w każdy prąd myślo-czuć, w każdy ruch życia wokół nas. Można nie móc nic poradzić na to, co usłyszymy, ale sam fakt że jesteśmy otwarci i przyjmujemy zwierzenia, ma swoją wymowę i aktywność. Takie wsłuchanie się w drugiego człowieka oczyszcza także nasze własne serce, wymiata zeń wszystko co należy do intelektu. Słuchanie intelektem to tylko odmiana plotkowania; nie przynosi ono ulgi a tym mniej oswobodzenia, ani słuchającemu ani temu który mówi; jest tylko przedłużaniem udręki, a to jest głupie. Powoli zbliżyli się do sedna sprawy, która ich do mnie przyprowadziła. "Przyszliśmy właściwie omówić naszą trudność - oto jesteśmy zazdrośni, a raczej ja nie, ale ona bardzo Choć przedtem nigdy nie była tak otwarcie i wyraźnie zazdrosna jak teraz, jednak musiało to w niej tkwić od dawna, choć w przytłumionej formie. Zdaje mi się że nigdy nie dałem jej do tego powodu ale ona zawsze coś wynajdzie." Czy sądzicie ze musi istnieć jakiś powód, jakiś grunt dla zazdrości ? Czy zazdrość zniknie gdy się pozna jej przyczynę? Czy nie zauważyliście że nawet gdy się odkryje przyczynę, zazdrość trwa nadal? Nie szukajmy więc powodów, a przyjrzyjmy się samej zazdrości. Jak mówicie można zawsze coś wynaleźć, o co się będzie zazdrosnym, toteż samą zazdrość trzeba rozpatrzyć i zrozumieć, a nie jej przedmiot czy pretekst. "Zazdrość była we mnie od bardzo dawna. Nie znałam dobrze mego męża gdyśmy się pobierali... wiecie jak się to dzieje - zazdrość wciska się powoli coraz więcej, jak ten dym w kuchni." Zazdrość jest jedną z form "trzymania" tego, kogo się posiada - mężczyzny czy kobiety. Im bardziej jesteśmy o kogoś zazdrośni tym poczucie posiadania jest większe; a posiadać coś czy kogoś daje nam zadowolenie; móc powiedzieć o czymś: to moje, moje własne - choćby to był pies - budzi w nas dziwne uczucie ciepła i swojskości. Wyłączność posiadania napawa nas jakąś pewnością siebie i wrażeniem bezpieczeństwa. Posiadanie czegoś na własność nadaje ważność naszej osobie i właśnie tej naszej wzmożonej ważności trzymamy się tak namiętnie. Czuć że posiadamy - nie taką rzecz jak ołówek czy dom - a człowieka, zwiększa w nas siłę i napełnia jakimś pełnym samozadowolenia zaspokojeniem. Zazdrość w istocie nie dotyczy bezpośrednio tego drugiego człowieka; żywimy ją tak chętnie dlatego że nadaje wartość i ważność naszej osobie. "Ależ ja wcale nie czuję się ważna, jestem niczym, a mąż mój jest wszystkim co mam, nawet dzieci się nie liczą." Wszyscy mamy coś - jakąś jedną rzecz, czy osobę - której się kurczowo trzymamy, choć może się to wyrażać w rozmaity sposób. Ty się trzymasz męża, a inni dzieci, jeszcze inni przekonań czy wierzeń; ale treść, pobudka jest ta sama. A pozbawieni tego jedynego przedmiotu czujemy się rozpaczliwie, beznadziejnie straceni; czyż tak nie jest ? Tak bardzo obawiamy się pozostać zupełnie sami a strach ten przejawia się jako zazdrość, ból czy niechęć. Zazdrość niewiele się różni od nienawiści. "Ależ my się przecie kochamy." Jeśli tak, jakże możecie zazdrościć ? Nie, w istocie nie kochamy nikogo i to jest najsmutniejsze. Używasz męża, a on używa ciebie, dla swej wygody, dla towarzystwa, dla przyjemności, dla obrony przed samotnością. Materialnie możecie posiadać niewiele, ale przynajmniej posiadacie wzajemnie siebie. I tą obustronną potrzebę nazywacie miłością. "Ależ to straszne!" Nie, nie jest wcale straszne, aleśmy nigdy nie spojrzeli w to uważnie; mówimy: "straszne", czyli kwalifikujemy, nadajemy miano i szybko, jak najszybciej odwracamy się; właśnie to w tej chwili robisz. "Wiem, ale ja nie chcę patrzeć. Chcę dalej żyć jak żyłam, być taką jaką jestem, nawet z moją zazdrością, bo nic innego nie widzę w życiu." Gdybyś miała coś innego w życiu nie byłoby zazdrości o męża, nieprawdaż? Uchwyciłabyś się tej innej rzeczy, jak teraz trzymasz się męża, no i byłabyś o tamto zazdrosna. Chciałabyś znaleźć jakąś wartość zastępczą, nie pragnąc wcale uwolnić się od zazdrości. Wszyscy robimy to samo; zanim puścimy jedno, chcemy upewnić się w posiadaniu czegoś innego. Ale dopiero w całkowitej niepewności nie ma miejsca na zazdrość; gdy coś posiadamy i chcemy być pewni że to się da utrzymać, zazdrość się rodzi. Wyłączność jest poczuciem pewności posiadania; posiadać to być zazdrosnym. W poczuciu własności ukrywa się niechęć. W istocie nienawidzimy to, co posiadamy, i to się przejawia w zazdrości. Gdzie jest posiadanie tam nie ma miłości; posiadać to znaczy zniweczyć wszelką miłość. "Zaczynam rozumieć. Tak. więc chyba nigdy męża nie kochałam. Dopiero teraz to widzę." I rozpłakała się.

Rzeka była wezbrana i rwąca, w paru miejscach na milę szeroka; rozkoszą było patrzeć na ten ogrom wód. Na północ rozciągały się wzgórza pokryte świeżą, po deszczach, zielenią. Wspaniały był widok tej rozlanej rzeki zataczającej potężny łuk, a usianej białymi żaglami. Żagle były duże, trójkątne; w świetle wczesnego poranku, we mgle, zdawały się wyrastać jak skrzydła wprost z wody. Gwar codziennego dnia jeszcze się nie zaczął; pieśń rybaka z drugiego brzegu niosła się po wodzie daleko, zdawała się wypełniać przestwory i wchłaniać wszystkie inne dźwięki, nawet gwizd pociągu łagodniał i w niej się roztapiał. Stopniowo poczęły dobiegać z dala głosy budzącej się wioski: spory kobiet u studni, beki kóz, ryczenie krów zdających się prosić o ulżenie nabrzmiałym wymionom; skrzypienie ciężkich wozów na drodze, ostre krakanie wron, śmiech i krzyk dzieci... Oto rodził się nowy dzień. Słońce wzniosło się ponad palmy, na murze usadowiły się małpy, ogonami niemal dotykając ziemi; były duże ale lękliwe, na przyjazne wołania zeskakiwały z muru w popłochu i pędziły na duże drzewo widniejące wśród pobliskiego pola. Twarze i dłonie miały całkiem czarne; wyglądały wcale inteligentnie, jednak mniej były sprytne i psotne od innego gatunku mniejszych brunatnych małpek. "Dlaczego myśli są tak natarczywe? Tak niespokojne, tak rozpaczliwie natrętne! Rób co chcesz, nie dasz im rady. Są w ciągłym ruchu, jak te małpy na drzewie, a ten ruch męczy i wyczerpuje. Nie można od nich uciec, zdają się wszędzie nas ścigać. Staramy się je stłumić, a one za chwilę znów podnoszą głowę; i nigdy nie mamy spokoju, nigdy ciszy; analizy, przeglądu, gonitwy i ciągłe samoudręczenie. We śnie, czy na jawie, nie ma różnicy, wir myśli wcale nie ustaje. Chyba nigdy nie spocznę, nigdy się nie uspokoję." Czyż myśl może być kiedykolwiek w bezruchu, w spokoju? Można myśleć o spokoju, lub zmuszać się do ciszy, ale czy myśl może być w ogóle sama przez się spokojna? Czyż nieustanna ruchliwość nie stanowi jej właściwej natury? Czy myśl nie jest odpowiedzią na nieustannie, co chwila pojawiające się wyzwania życia? A te nie mogą ustać, bo wszak każdy ruch życia jest wyzwaniem; a jeśli tych wyzwań nie jesteśmy świadomi, jeśli przestajemy je słyszeć i być na nie wrażliwi, oznacza to tylko zanik żywotności w nas, martwotę i śmierć. Wyzwanie-odpowiedź to ruch samego życia. Ale odpowiedzi dawane przez nas mogą być odpowiednie lub nieodpowiednie, a te niewłaściwe, niewspółmierne, jakby rozmijające się z wyzwaniem odpowiedzi, dają początek myślom z całym ich niepokojem. Wyzwania życia żądają czynów nie słów; nie werbalizacji, ta jest myślą. Słowo, symbol opóźniają czyn; pojęcie to słowo, pamięć jest słowem również. Nie ma pamięci - wspomnienia - bez słowa, bez symbolu. Pamięć jest słowem, jest myślą; a czyż myśl może dać pełną odpowiedź na wyzwania życia? Wyzwania to nie pojęcia, nie idee. Wyzwanie jest zawsze nowe, świeże, nieoczekiwane; a myśl-pojęcie czy może kiedykolwiek być nowe? Gdy spotykamy myślą wiecznie nowe, świeże wyzwanie, czyż odpowiedź którą dajemy nie jest wypadkową przeszłości, a więc starego i zwietrzałego? Gdy starym spotykamy nowe, spotkanie to jest zawsze niewspółmierne, niecałkowite, i owa niecałkowitość jest myślą w jej wiecznie niespokojnym szukaniu pełni. Ale czy myśli i pojęcia mogą w ogóle być pełnią? Wszak jedne i drugie to odpowiedź pamięci, a ta jest zawsze cząstkowa, niepełna. Przeżycie jest odpowiedzią na wyzwanie, odpowiedzią uwarunkowaną przez przeszłość, - przez obrazy wspomnień, lub wyobraźni - więc tylko powiększa nasze ograniczenia. Przeżycia nie wyzwlają, tylko w nas wzmacniają wierzenia i poglądy, wzbogacają pamięć, i z tej pamięci wychodząc dajemy na wyzwanie odpowiedź; więc przeżycia są także czynnikiem ograniczającym. "Jakież w takim razie miejsce zajmuje myśl?" Czy chcecie spytać jakie jest miejsce myśli w stosunku do czynu? Czy pojęcia pełnią w nim jakąś funkcję? Idee urabiają czyn, rządzą nim, zmieniają jego kierunek; ale idea nie jest czynem. Odwrotnie, wierzenia i poglądy są rodzajem ochrony, bronią nas przed koniecznością czynu; pełnią rolę zarządcy, czynnika kontrolującego i urabiającego czyn; idee stanowią wzór dla czynu. "Ale czyż może istnieć czyn bez wzoru, bez planu?" Nie, nie może jeśli nam chodzi o rezultat. Ale czyn który dąży do obranego, z góry określonego, celu, nie jest czynem, jest tylko naśladownictwem, stosowaniem się do przekonań i wyobrażeń. Gdy idzie o naśladowanie, o dostosowywanie się, tedy myśl, pojęcie, idea zajmują poczytne miejsce. Funkcją myśli jest tworzenie wzorów, programów, schematów, wedle których ma się kształtować tzw. czyn; ale to jest zabijaniem żywego, bezpośredniego czynu i o to właśnie wielu ludziom chodzi, chcą oni uniemożliwić bezpośredni czyn, zabić go w jego kolebce; a idee, wierzenia, dogmaty najskuteczniej w tym dopomagają. Czyn bezpośredni to rzecz niebezpieczna, to otwartość na nieznane; a myśli i przekonania - czyli znane - są świetną przed nieznanym obroną. Myśl nigdy nie zdoła przeniknąć w nieznane; musi całkowicie ucichnąć aby nieznane mogło się objawić. Działanie nieznanego wykracza poza pole funkcjonowania myśli; a czując to, świadomie lub nieświadomie, z całym uporem trzymamy się myślą tego co jest znane. I w rezultacie owo "znane" odpowiada na wyzwania życia, które są zawsze niewiadome i nieoczekiwane; i z tej niewspółmiernej, niewystarczającej odpowiedzi powstaje chaos, zamęt, tarcia i udręki. Dopiero gdy znane - a więc pojęcia, myśli, idee - całkowicie zniknie, nieznane może począć działać. A jest ono bezgraniczne.